Nuxa qalasının vəziyyəti barədə mayor Lisaneviçin 1819-cu ildə tərtib etdiyi akt:
ОРЖИНАЛ
TƏRCÜMƏ
QALADA
Məhəmməd Həsən xanın tikdirdiyi ev:
Onun birinci hissəninin əsas korpusu iki mərtəbəlidir.
“Divanxana” adlanan aşağıdakı zal – onda da və indi Şəhər Məhkəməsi, Asiya üslubunda rənglənmişdir.
Bütün divar boyu pəncərələr dəmir tutacaqlarla yuxarı qaldırılır və oyma naxış içərisində rəngbərəng şüşələrdən yığılmışdır, onlardan da çoxu sındırılıb.
Zalın əsas hissəsi – karniz)-ın, divarın və buxarının üzəri suvağa yapışdırılmış güzgülərdən yığılmadır.
Çoxlu güzgü düşmüş və sındırılmışdır.
Tavan dənə-dənə hissələrdən təşkil olunub və müxtəlif yağlı boyalarla rənglənib, ortası isə dənə-dənə güzgülərdən yığılmışdır.
Hər tərəfdə bir guşə – qapılı və mis cəftə(mətndə: накладка)-lı.
Zalın (iki) taylı qapıları da beləcə cəftəlidır.
Zalın içinə giriş zalın hər iki tərəfində olan iki dəhlizdəndir.
Hər dəhlizdən sonra beləcə divarı və tavanı rənglənmiş bir otaq.
Onların hər birində iki pəncərə – eləcə rəngbərəng şüşələrdən yığılıb, onlardan da az hissəsi salamatdır.
Dəhliz-otağın içinə giriş dörd pilləli daş pilləkənlərlədir.
Otaqların döşəməsinə heç nə döşənməyib.
Yuxarı mərtəbədə də bu qədər otaq var və eləcə aşağıdakılar kimi yerləşir.
Divarlar və tavan yağlı və zərli boyalarla naxışlanıb.
Hər üç otağın pəncərələri qabaq divara düzülüb,
Zalda isə arxa divarda da var – elə, yuxarıya qaldırılan və oyma naxış içərisində rəngbərəng şüşələrdən yıgılan, amma şüşələri o birilərinki kimi sındırılıb.
Hər dəhliz-otağın qarşısında kicik eyvan – əsas divarlarının yarımgünməzində, yuxarının hamısı və divarın yarısı güzgülərdən yıbılıb, amma çox yerində bu güzgülər sındırılmışdır.
Hər iki dəhlizin içinə giriş hər birinə ayrıca uzun pilləkənlər vasitəsilədır.
Boya və zər yuxarıdakı otaqlarda yağış suyundan, aşağıdakılarda isə nəmişlikdən zarab olub.
Otaqların arxasında kiçik bağça – hovuzlu və xarab olmuş fəvvarəli.
Korpusun sağ tərəfində sıra ilə müxtəlif böyüklükdə, müxtəlif oxşarlıqda beş otaq, solunda isə eləcə altı otaq.
Korpusa paralel, sol tərəfdə giriş darvazası, xanın ev meçidi – tavanı dənə-dənə hissələrdən təşkil olunmuş və rənglənmiş.
Onun içində divar boyu dörd pəncərə – şüşəsiz və cəftə(mətndə: zatvor)-siz.
Darvazadan sağ tərəfdə beş eləcə böyük olmayan otaq, darvazanın üstündə çardaqlı üç otaq.
Həmin otqlar necə, əsas korpusun digər tərəfində yerləşənlşər də elə, qapısız və pəncərəsizdirlər və hamısının əsaslı təmirə ehtiyacı var.
Otaqların arasında bağça var idi – indi itib-batıb.
Əsas korpusun qarşısındakı üç hissəli və beş fəvvarəli hovuzun, indi özü necə fəvvarələri də elə xarabdır.
Korpusun aşağısında, darvazadan sağda türmə, daha sonra tövlələr.
Solda anbar və anbar təyinatlı çoxlu tikililər.
Baş korpusun sağ cinahı boyu onun yataq otağı (mətndə: alkov) şöbəsi – yuxarısından yarısına qədər və tavanı zərli minalarla naxışlanmış.
Tavan bir arşın uzunluğunda güzgülərlə bəzədilib.
Divarlarda da belə dord güzgü düzəldilmişdi, lakin indi çıxarılıb.
Əsas otaqlardan hərəmxanayadək uzanan iki paralel divar kiçik həyəti bir-bri ilə əlaqəsi olmayan tərəflərə ayırır.
Kiçik həyətin içində bir-birinə beləcə paralel iki böyük olmayan otaq var – divaprları rəsmlər və qızıl suyu ilə işlə naxışlanmış, qapısız, xarab və təmirə eytiyacı olan qaldırılan pəncəli.
Hərəmxanada döşəmə daşlardan döşənib, hərəmxana ərazisində bir otaq qapısız-zadsız, sadəcə, suvaqlanıb.
Hərəmxananın arxasındakı otaq da naxışlanıb, hərəmxanada olan üç pəncərə şüşəsizdir və qarşı tərəfin pəncərəsi qaldırılandır, rəngbərəng şüşələrdən yığılmışdır (mətndə: mѢlko nabrannıxc)
Otaqda divara bərkidilmiş bir güzgü sındırılmış vəziyyətdir, divarda ondan başqa da güzgülər olub, lakin indi yerləri tamamilə boşdur.
Onun (– hərəmxana şöbəsinin) bir tərəfində yük yığmaq üçün bir böyük olmayan otaq, digər tərəfində isə yaşayış üçün otaq.
Aşağıda kiçik həyətə malik üç böyük olmayan yaşayış otağı.
Girişin sağında çatgahla əhatələnmiş bağ üçün yer. Bu cür tərtibat Cəfərqulu xana məxsusdur.
Evin ikinci – İsmayıl xanın arvadına aid hissəsində içəri girən kimi kiçik həyət, hansı ki giriş solda – otaqlar boyunca, divarla yan-yanaşı düzəldilmiş səkiyə çıxan taxta pilləli xarab pilləkənlədır.
Onunla qalxan kimi qaydaya salınmasına ehtiyac olan iki otaq.
Daha sonra tavanı rənglənmiş otaq, ondan da daşdan tikilmiş yuxarı yaşayış sahəsinin içinə pilləkənlərlə giriş.
Onun içində dəhliz, solda bir otaq, sağda isə tavanı naxışlanmış zal.
Zalın ortasında mərdərdən düzəldilmiş böyük olmayan hovuz.
Ondan (zaldan) otacın içinə giriş suvaqlanmıvşdır.
Hamısında pəncərələr qaldırılandır və yuxarıları rəngbərəng xırda şüşələrdən yığılmışdır.
Yuxarıda zərlə rənglənmiş çardaq, divarlarda olan dord güzgü salamatdır və pəncərələr də salamatdır.
Aşağıdakı sağ otaq – üç hissədən ibarət qab yuyan yer (mətndə: mılğnə) suvaqlanmışdır.
Darvazadan içəri girən kimi keçidinin içində daşdan tikilmiş mətbəx.
İsmayıl xanın anasına aid üçüncü hissə – həyətə girişdə, aşağı yaşayış sahəsində bir otaq, sağda da
balaca bağça, solda başqa otaq, bayır keçiddən sonra isə çiçəkliyə qulluq edənlər tərəfindən iki böyük olmayan hissəyə bölünmüş həyət və içərisi
iki suvaqlı taxçası ilə birlikdə rənglənmiş otaq.
Daha irəlidə böyük olmayan eyvan (mətndə: галларея) və böyük olmayan hovuz.
Bu otaqların arasında isə yuxarı yaşayış sahəsinin içinə giriş, pilləkənin sağında böyük olmayan bir otaq, solda sadə suvaqlanmış eyvanla dörd otaq, yuxarıda qaydaya salınmasına ehtiyac duyulan çardaq, həmçinin eyvanın da qaydaya salınmasına ehtiyac var.
Bu otaqlarla qarşı-qarşıya, yuxarıda, digər tikililər cərgəsini təşkil edən üç otaq.
Onlardan biri yaşıl boya ilə rənglənmiş, iki pəncərəsi xırda şüşələrdən yığılmış, ikisi isə şüşəsizdir.
İrəlidə sadə eyvan, , hansı ki, sonunda böyük olmayan anbar, aşağıda qulluqçular üçün üç otaq və mətbəx.
Bütün ev, bu hərəmxana şöbəsi istisna olmaqla, Məhəmməd Həsən xan tərəfindən tikdirilmişdir və qaydaya salınmasına böyük ehtiyac var.
Bütün üç hissə üç tərəfdən bürcləri və tüfəngdən atəş açmaq üçün mazğalları olan daş divarla əhatə olunub.
Evdən kənarda, İsmayıl xanın arvadının oturduğu hissənin qarşısındakı evin bünövrəsi İsmayıl xanın göstərişinə əsasən qoyulmuşdur, hansı ki bir otaq səkkiz künclü və böyük şüşələri olan yeddi pəncərəli… İndi vaxtilə həmin pəncərələrdə olmuş böyük şüşələrinin əksəriyyəti yerində deyil.
Döşəmə parketdən döşənib, amma bu iş heç də tam başa çatdırılmamışdır. Tövlə tikilib, da başa çatdırılmayıb.
(Məhəmməd Həsən)xanın evindən yuxarıda – yuxarı qapıya doğru Hacı xana aid olan üç otaqdan ibarət, köhnə, bağ-bağçalı bir ev, yenə ona aid at tövləsi və xoyluların adi otaqlara böldükləri altaçıq(mətndə: флигель). Yuxarı darvazanın sağında, bişmiş kərpicdən inşa edilmiş meçidi də hacı xan tikdirmişdir və zamanla əlaqədar xeyli xarab olmuşdur.
Ondan aşağıda ərzaqla dolu anbar.
Daha aşağı yolda yalnız əsgər mətbəxinə uyğun gələn xan mətbəxi.
Qalada şəkililərdən olan müxtəlif nüfuzlu şəxslərə aid tikililər əsgərlər və xoylular tərəfindən tutulmuşdur.
ВЪ КРѢПОСТИ
Домъ, выстроенный Мамадъ-Гасанъ ханом.
В первомъ отдѢленіи онаго главный корпус о двухъ этажахъ.
Въ нижнемъ зала, называемая Диванъ-Ханы, – въ коей и теперь Городовой Судъ, – раскрашенная въ азіатскомъ вкусѢ;
окошки во всю стѢну, подымающіася вверхъ желѢзными скобками и набранныя рѢзьбою изъ разноцвѢтныхъ стеколъ, коихъ много повыбито;
главная часть залы по карнизу, по стѢнѢ и по камину убрана зеркалами, вклѢенными въ стѢну;
многія штуки зеркальныя повынуты и выбиты;
потолокъ штучный, выкрашенный разноцвѢтно подъ лакомъ и середина набранная штучно зеркалами;
по сторонамъ две пиши съ дверьми и мѢдными накладками.
Въ залѢ двое дверей створчатыхъ также съ накладками.
Входъ въ залу съ двухъ прихожихъ комнатъ, по обѢимъ сторонамъ залы расположеннымъ.
Через каждую комнату по одному покою также выкрашенному по стѢнамъ и потолку;
въ каждомъ изъ нихъ по два окошка, набранныя изъ разноцвѢтныхъ же стеколъ, из коихъ малая част цѢлая.
Входъ въ переднія комнаты – по каменнымъ лѢстницамъ о четырехъ ступеняхъ.
Полы въ покояхъ ничемъ не насланы.
Въ верхнемъ этажѢ столько же покоевъ и также расположены как въ нижнемъ.
СтѢны и потолокъ росписаны подъ лакомъ и съ золотомъ.
Окошки во всѢхъ трехъ покояхъ во всю переднюю стѢну,
а въ залѢ и въ задней стѢнѢ, – подъемныя вверхъ съ разноцвѢтными же стеклами, рѢзьбою набранныя и также выбитыя.
Передъ каждой прихожей комнатой маленькое крыльцо; въ полусводѢ капитальной стѢны, когео верхъ и половины стѢны набраны штучно зеркаломъ, во многихъ мѢстахъ разшибеннымъ.
Входъ въ обѢ прхожия комнаты по длинной лестницѢ в каждую особо.
Краска и позолота вверху покоевѢ отъ мокроты дождевой, а внизу отъ нечистоты, испорчены.
Сзади покоевъ маленькій садикъ съ водоемомъ и испорченнымъ фонтаномъ
Съ правой стороны корпуса по линіи пят покоевъ разной величины с разными сѢнцами, а съ левой шесть покоев такіе-жь.
Паралельно корпусу, на лѢвой стороне воротъ со выходу, мечет домашная ханская со штучннымъ и выкрашеннымъ потолком;
В ней вдоль стѢнъ по четыре окошка безъ стеколъ и затворовъ.
Съ правой стороны вороть пять же небольшихъ покоевъ, надъ воротами три покоя с чердакомъ;
по какъ сіи покои, такъ и прочіе по сторонамъ главнаго корпуса находящіеся, не имѢютъ ни дверей, ни окошекъ и во всемъ требуютъ большой поправки.
Пространство между покоями занъато садикомъ теперь опустошеннымъ.
Передъ главнымъ корпусомъ теперь водоемъ о трехъ отдѢленіяхъ и пяти фонтанахъ, испорченныхъ какъ и водоемы.
Под низомъ корпуса, какъ и отъ воротъ впарово, арестантская, а далѢе конюшки;
В лѢво кладовая и амбары во многих отдѢленияхъ.
Вправо во флангъ главгаго корпуса отдѢленія сего альковъ, до половины с верху и потолокъ росписанный финифтью съ позолотою.
Въ потолкѢ живописномъ вдѢлано зеркало длиною в аршинъ;
въ стѢняхъ были также выдѢланы четыре зеркала, по теперь вынуты.
По сторонамъ маленькаго дворика отъ главныхъ покоевъ къ алькову закрытаго съ двухъ сторонъ параллелъно стѢнами,
есть два небольшиіе покоя также параллельно одинъ другому черезъ дворикъ, росписанные живописью и съ золотом, безъ дверей и съ подъемными окошками, испорченные и требующіе поправки.
Въ альковѢ полъ высланъ обдѢланнымъ камнемъ, по сторонамъ алъкова по одному покою просто оштукатуренному безъ дверей же.
Сзади алькова покой также росписанный, имѢя въ альковѢ три окошка безъ стеколъ и въ противную сторуну окошко подъемное изъ разноцвѢтныхъ стеколъ мѢлко набранныхъ
Въ покоѢ зеркала, выдѢланныя въ стѢну, выбиты, другіе совсѢмъ вынуты.
Съ одной его стороны покой небольшой для поклажи, а другой жилой покой;
подъ низомъ три небольшіе людскіе покоя, имѢя небольшой дворик;
Со входу справа мѢсто для сада, огроженное плетнемъ. Это построеніе Джафаръ-Кули-Хана.
Во второмъ отдѢленіи дома, занимаемомъ женою Измаилъ Хана, съ приходу маленькій дворикъ, с которого влѢво входъ по по испорченной лѢстницѢ съ деревянными ступенями на тротуаръ, расположонный вдоль покоевь у самой стены.
Идя по немъ, с приходу два покоя требующіе исправленѢя;
далѢе покой съ выкрашеннымъ потолком, из коего входъ по лѢстницѢ каменной въ верхнее жилье;
въ немъ прихожая, влѢво одинъ покой, вправо зала росписанная и съ таким же потолкомъ.
По срединѢ залы мраморный небольшой водоемъ;
Из нее входъ въ покой выштукатуренный.
Окошки во всѢхъ подъемныя, вверхъ набранныя изъ мѢлкихъ разноцвѢтныхъ стеколъ.
На верху чердакъ раскрашенный с золотомъ, имѢя четыре зеркала в стенахъ целыя и цѢыылыя окошки;
вправо покоя нижняго мыльня о трехъ отдѢленіяхъ выштукатуренная.
Съ приходу въ ворота кухня, отдѢленная каменною стѢною.
Въ третьемъ отдѢленіи, матеръю Измаиль-Хана занимаемомъ, со выходу на дворъ в нижнемъ жильѢ одинъ покой вправо и маленькій садикъ, влѢво другой покой, а далѢе черезъ наружный переходъ, раздѢляющій дворъ на два небольшія отдѢленія, служащія цвѢтниками, покой раскрашенный съ двумя выштукатуренными нишами;
спереди небольшая галлерея и небольшой водоемъ.
Между сими покоями входъ вѢ верхнее жилье, гдѢ вправо лѢстницы одинь небольшой покой, влѢво четыре покоя съ галлереею же подъ штукатуркою просто, а на верху чердакъ, требущій поправки как и галлерея.
Паралельно симъ покоямъ другой рядъ строенія, вмѢщающаго в себѢ вверху три покоя;
В одномъ изъ нихъ выкрашенномъ зеленою краскою два окошка со стеклами мѢлко набранными и два безь стеколъ.
Спереди простая галлерея, въ концѢ которой небольшая кладовая; внизу три покоя для прислуги и кухни.
Весь домъ сей, исключая алкова, построенъ Мамад-Гасанъ Ханомъ и требует большой поправки.
ВсѢ три отдѢленія сіи обнесены с трехъ сторонъ каменною стѢною, имѢющею по мѢстамъ бастіоны и амбразуры для стрѢльбы из ружей.
ВнѢ дома, противъ отдѢленія замимаемаго женею Измаил-Хана золоженъ домъ Измаилъ-Ханомъ, въ коемъ отдѢланъ один покой въ восми углахъ о семи окошкахъ с большими стеклами, которыхъ много уже не достаеть
Полъ паркетный неоконченъ; стѢны обштукатураны с живописными картинами.Построена конюшия, но не окончена.
Выше дома ханскаго къ верхним воротамъ домъ о трехъ покояхъ, вѢтхій, с садомъ, принадлежащій Гаджи-Хану, къ коему принадлежить конюшия и еще флигель, раздѢленный хойцами на небольшiе простые покои. ПравѢе верхнихъ воротъ мечеть изъ сженаго кирпича, построенія также Гаджи-хана и отъ времени много испорченная.
Ниже оной магазинъ провіантомъ занятый;
ещо ниже кухня ханская, годная только для солдатской кухни.
Прочее строеніе, въ крѢпости занятое солдатми и хойцами, принадлежитъ разнымъ владѢльцамъ из шекинцовъ.
Mayor Lisaneviç tərəfindən yazılmış, “Statskiy Sovetnik” Moqilevckiy tərəfindən təsdiq edilmişdir.
Qeyd: Yuxarıdakı foto şəkillərin bu sənədə birbaşa aidiyyatı yoxdur, biz onları Əlyazmalar İnstitundan tapdıq, təxmini müəyyənləşdirdik ki 19-cu əsrdə çəkilib və mövzuya uyğun olduğuna görə bu səhifədə yerləşdirdik.
(Казенная экспедиция Верховного Грузинского правительство – Описание Шекиниской провинции составленное в 1819 году генерал майором Ахвердовым..., Tiflis –1866, Dövlət Tarix Arxivi, fond 24, s/v 72)
Rus dilindən tərcümə etdi: Aydin Məmmədov.