Nuxa "Xan qəbristanlığı"ndakı başdaşəların kitabələri haqqında

Kərim ağanın başdaşısı üzərindəki kitabə. Kərim ağanın epitafiyası (4-cü şəkil) bərk daş üzərində xüsusi ustalıqla işlənmişdir. Başdaşı bütöv bir daşın üzərində çatma tağ formasında həkk olunmuş, dövrəsi isə bişmiş kərpiclə tikilmişdir. Başdaşının çatma tağlı yuxarı hissəsində şana gülü, altıyarpaqlı çiçək və b. bitki naxışları həkk olunmuşdur. Abidənin kitabə olan hissəsi və kitabələrin sətirarası boşluqları çiçək naxışları ilə bəzədilmişdir. Çiçək haşiyələrindən içəridə Quran ayəsi yazılmış kitabələrdən əmələ gətirilmiş ikinci bir haşiyə də vardır ki, bu abidəyə xüsusi gözəllik verir. Usta-həkkak buradakı kitabələrdən, eyni zamanda başdaşını bəzəmək məqsədinə böyük məharətlə istifadə etmişdir.Ərəb dilində Nəsx xətti ilə yazılmış kitabələr belə oxunur;

Sağ haşiyədə:

الهى لست للفر دوس اهلا

ولا احرى لى نار الجحيم فهب لى زلتى فاغغر ذنوبى

فانك غافرالذنب العظيم

T ə r c ü m ə s i:  Ey mənim Allahım, cənnət əhli deyiləm, cəhənnəm oduna da ləyaqətim yoxdur. Mənim günahlarımı bağışla və səhvimdən keç, çünki sən böyük günahları bağışlayansan!

S o l   h a ş i y ə d ə:

تجاوز عن ضعيف قد اتاك

مفراًً بالذنوب قددعاك

فان ترحم فانت اهل لذاك

و ان تطرد فمن ير حم سواك

T ə r c ü m ə s i :   Sənin yanına gələn zəifin günahından keç. Öz günahlarını iqrar edərək səni çağırır. Əgər rəhm etsən, sən buna layiqsən, əgər qovsan, səndən başqa kim ona rəhm edər?!

O r t a d a :

هذا مر قد  الامير الكريم جليل الشو كة و

 الشان خادم الفرقان عاليجاه  كريم آقا بن الامير

  الاكريم عليجاه فتحعلى خان اسكنهما الله فى الجنان وقف

 و قد ار تحل من الفناء الى البقاء فى خمس و سبعين و ماتين بعد الف

 و قد توفى جماد الاولى فى يوم الرابع

T ə r c ü m ə s i :  Bu qəbir, yüksək cəlallı, kəramətli əmir, Fətəli xanın oğlu, şə’n-şövkətli əmir, Qurana xidmət edən bəxşişkar, alicah Kərim ağanındır – Allah onların hər ikisini cənnətdə yerləşdirsin – doğrudan da (onun qəlbi) dayandı və min iki yüz yetmiş beşinci ildə puç evdən daimi evə köçdü, yəni vəfat etdi. Cəmadiüləvvəl ayında dördüncü gün vəfat etmişdir (=7. XII 1858[14]).

Yuxarıda qeyd  edildiyi kimi,  Nuxa xanlığı Fətəli xandan sonra Xoy xanlarının idarəsi altına keçdiyi üçün, Kərim ağa Nuxada xan olmamışdır[15].

Onun dövlətdə nə kimi rol oynadığı da bəlli deyildir. Lakin Kərim ağa “Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi” əsərində göstərir ki, o hələ kiçik yaşlı olduğu zaman Şirvan xanı Mustafa xan, Fətəli xanla dostluq əlaqəsini möhkəmləndirmək bəhanəsi ilə, onun Şirvana göndərilməsini xahiş etmişdir. Mustafa xanın Səlim xanla birlikdə ona qarşı sui-qəsd hazırlanmasından xəbəri olmayan Fətəli xan, kiçik yaşlı oğlu Kərim ağanı hicri 1219 (=1804/05)-cu ildə Mustafa xanın yanına göndərmişdir. Uzun müddət Şamaxıda yaşamış Kərim ağa, ancaq rus çarı tərəfindən Xan təyin olunmuş Cəfər Qulu xanın vaxtında, hicri 1244-cü ildə, zülqədənin 20-də (25.V. 1828[16]) qayıtmışdır[17][18].

Hüseyn xanın qızının başdaşısı. Bütöv bir daşa çatma tağ formasında həkk olunmuş bu başdaşının (5-ci şəkil) kənarı, nəbati naxışlar ilə haşiyələnmişdir. Yuxarı hissədə simmetrik şəkildə cürbəcür çiçəklər, aşağı hissədə isə beş sətirlik kitabə vardır. Kitabə yazılmış orta hissənin sağ və sol kənarlarında hədis yazılmışdır. Kitabələr uzunsov xonçalar içərisində yazılmışdır. Xonçaların aralarında boş qalan yerlər isə ucu şiş yarpaqlı çiçəklərin harmonik toxumasından ibarət nəbati motivlər ilə bəzədilmişdir.Kitabənin oxunuşu belədir;

 sol haşiyədə: 

الهى لسب للفردوس اهلا

و لا  ﴿قوى﴾ على نارالجحيم

فهب لى زلتى  فاغفر ذنوبى

فانك غافر الذنب العظيم

T ə r c ü m ə s i :  Ey mənim Allahım, cənnətə layiq deyiləm, cəhənnəm oduna da davamım yoxdur. Mənim günahımı bağışla və səhvimdən keç. Çünki sən böyük günahları bağışlayansan.

Sağ haşiyədə: [olmalıdır اتاك]

تاجاوزعن ضيعيف قد اتيك[19]

مقير اً بالذنوب قد دعاك

فان تغفر[20] فانت احل لذاك

و ان تطرد فمن يرحم سواك

T ə r c ü m ə s i : Sənin yanına gələn bir zəifdən keç. Günahlarını iqrar edərək, səni çağırır. Əgər rəhm eləsən, sən buna layiqsən, əgər qovsan, səndən başqa ona kim rəhm edər? 

O r t a d a:

هذ ﴿ا﴾ مر قد المرحومة المغفورة

المبروزة الكريمة

اﻟﻧﺑﻴﺋﺔ النجيبة السيدة العالية النسيبة عمدة الخو اتين العليات درة التاج المخدرات  

جنة الجا ﴿ يگاه﴾ جميله خانم   بنت الامير الكريم و المولي الجليل عظيم صاحب الشو كت الشان

 حسين خان ادخله الله تعالى فى سرا ﺋﺮ الجنان قد ار تحلة من بيت الفناء الى دار البقاء فى اواخر شهر  ربيع الاول توفى

 فى يوم  الا ثنين تاريخ سنة  احدى خمسين و ماةين و بعد الف ١٢٥١

      Tə r c ü m ə s i : Bu qəbir, böyük, şə’n-şövkətli, kəramətli əmir, yüksək ağamız Hüseyn xanın qızı mərhum, günahı bağışlanmış, xeyirli bəxşişkar, nəcib, ağıllı, tərbiyəli, ali rütbəli xanım, qadınların etimadı edilmişinin nəslindən olan ismətlilərin tacının incisi, cənnət məkanlı Cəmilə xanımındır. Yüksək Allah onların hər ikisini Cənnət taxtlarında əyləşdirsin. Fanisindən daimi evə həqiqətən, rəbiüləvvəl ayının axırında köçmüşdür. Min iki yüz əlli birinci il tarixdə, ikinci gündə vəfat etmişdir.1251 (=27.VI 1835)[21].

Kitabədən aydın olduğu kimi, epitafiya Nuxa xanı Hüseyn xanın qızınındır.

Göyçək xanımın başdaşısı. Göyçək xanımın başdaşısı (6-cı şəkil) da bərk daşdan hazırlanmışdır. Naxışları və kitabəsinin xətti və ümumiyyətlə, hazırlanma üslubu ilə yuxarıda qeyd olunan epitafiyalara bənzəyir. Nəbati motivlər eyni ilə burda da təkrar olunmuşdur. Lakin buna baxmayaraq, bu başdaşını digərlərindən ayıran xüsusiyyət də vardır. Başdaşının çatma tağ formasında olan hissəsi nəbati naxışlar motivi ilə haşiyələnmışdir. Həmin nəbati motivli haşiyə aşağıya. Spitafiyanın kitabəli hissəsinə endikcə, yazılarla əvəz olunur.Ortada həkk olunmuş, içərisində yazı yerləşən uzunsov rozetkaların arası isə halqavarı surətdə bir-birinin içərisindən keçən bitki motivləri ilə bəzədilmişdir. Süls və nəstə’liq xətti ilə yazılmış kitabələrin oxunuşu belədir;

Sol haşiyədə:

الهى عبدڭ العاصى اتاك

مقيراً بالذنوب قد دعاك

 فان تغفر فانت اهل لذاك

 و ان تطرد فمن يرحم سواك

T ə r c ü m ə s i : Ey mənim allahım! Üsyankar qulun günahlarını iqrar edərək səni çağırır. Əgər günahlarından keçsən, buna layiqsən. Əgər qovsan, səndən başqa kim rəhm edər?

Sağ haşiyədə: يا من بك حاجتى و روحى بيدك عن غيرك اعرضت واقبلت اليك

لالى عمل صاليح استظظهر به

قد ﺠﺌﺗﻙ راﺠﺋاً توكلت عليك

T ə r c ü m ə s i : Mənim ehtiyacım vardır. Səndən, başqasından üz döndərib, sənə tərəf üz çevirdim. Mənim arxalana biləcəyim bir düzgün işim yoxdur. Sənə təvəkkül ümidi ilə yanına gəlirəm.

O r t a d a :

هذا مرقدالمرحومة المغفورة المبرورة الكرمة النبيلة النجيبة

عمدة الخواتين العليات درة التاج المخدرات كوكوجك خانم

 بنت الامير الكريم و المولى الجليل الفخيم عظيم الشو كة و الشان

 حسين خان خلد الله هما فى سراﺌر الجنان قد ار تحلت من دار الفناء الى

 دارالبقائ فى خمس و ستين و ماتين بعدالف فى شهر رجب فى سنه ١٢٢٥

T ə r c ü m ə s i : Bu qəbir şə’n şövkətli, kəramətli əmir, yüksək məlik, Hüseyn xanın qızı, bəxşişkar , xeyirli, nəcib, bağışlanmış, mərhumə, ali rütbəli xanımların seçilmişi, ismət tacının incisi – Göyçək xanımındır. Allahtala onları cənnət taxtlarında yerləşdirsin, fani evdən daimi evə min iki yüz almış beşinci ildə (1265), rəcəb ayında köçmüşdür.

Kitabədən göründüyü kimi, Hüseyn xanın qızı Göyçək xanım hicri 1265-ci ilin rəcəb ayında (=23.V. 1846)[22] vəfat etmişdir. Hacı Seyid Əbdülhəmidin “Şəki xanları və onların nəsilləri” əsərində Göycək xanımın adı çəkilmir. Səhv etmədən, demək olar ki, həmin kitabə Şəki xanlarının nəsillərinin boş qalan hissələrini doldurmaq üçün kömək edər.

Əbdülhəmid ağanın qızı Telli bəyimin epitafiyası[31]. Ağ mərmərdən düzəldilmiş epitafiya (11-ci şəkil) nəstə’liq xətti ilə fars-ərəb dillərində yazılmış kitabələr və nabatı ornamentlər ilə bəzədilmişdir. Başdaşının orta hissəsindəki süls xətti ilə yazılmış beş sətirlik kitabə ərəbcə belə oxunmuşdur: 

هذ﴿ آ﴾ المرحومه المغفورة المبرورة

تلى بگيم بنت عاليجاه عبدالحميد اقا

المعروف بشكى خانوف غفر الله

لها و لو الديها بحرمة الفاتحه

و قد توف فى سنه ١٣١٥

T ə r c ü m ə s i : Bu qəbir Şəkixanov (kimi) tanınan, ali rütbəli Əbdülhəmid ağanın qızı, rəhmətlik, bağışlanmış, xeyirli Telli bəyimindir – allah onu və valideynlərini bağışlasın – hörmətlə, fatehə və 1317-ci ildə vəfat etmişdir.

Başdaşının sağ və sol tərəfindəki xonçalar içində fars dilində nəstə’liq xətti ilə kitabələr həkk olunmuşdur:

اى مدر فرخنده بكنيك نظرى من

 از گردش ايام چه ﺁمد بسر من

من تازه گلى بودم اندر چمن باغ

نشگفته گلى بال ومن خزان ريخت

كشيده است فلك بر سينه ام داغ

نه گل چيدم٬ نه بوسيدم در اين باغ

T ə r c ü m ə s i :

Ey xoşbəxt ana, mənə bir bax,

 Dünyanın dövr eləməsindən gör başıma nə gəldi.

Mən çəmən bağında təzə bir güldüm,

 Hələ açılmamışkən xəzan yarpağımı və qanadımı tökdü.

Fələk  sinəmə çəkmişdir dağ,

Nə gül dərdim, nə qoxudum bu bağda.

Kitabədə adı çəkilən Əbdülhəmid ağa Nuxa xanı Fətəli xanın oğludur[32].

Yuxarıda qeyd olunan abidələr 18014 -1858-ci illərə aiddir. Həmin qəbristanlıqdan tapılan digər başdaşının kiçik bir parçası (12-ci şəkil) üzərində 1209 (=1794)-cü il tarixi qeyd edilmişdir. Bundan başqa, Azərbaycanın şimal-qərb rayonlarında bərk daş üzərindəki eyni üslublu kitabələrə rast gəlmək olur ki, onların tarixi daha qədimə gedib çıxır. Bunlara əsasən demək olar ki, şimal-qərb rayonlarının özünə məxsus memarlıq məktəbi və xüsusi üsluba malik olan xəttat və nəqqaşları olmuşdur. Həmin xəttat, nəqqaş və həkkaklıq yuxarıda qeyd edildiyi kimi, öz işlərini çayların laylarla gətirdiyi bərk daşlar üzərində aparmışlar. Bərk daş üzərində  həkkaklıq işi aparılmasının nisbətən çətin olmasına baxmayaraq, bu işin ustaları çətin ornament kompozisiyalarından əl çəkməmişlər. Onlar nəbati ornamentlərlə işlədikləri abidələrin bəzək elementlərinə epiqrafik motivlər də əlavə etmişlər. Bu abidələr üzərində nəbati və həndəsi ornamentlərə oxşayan ərəb əlifbasından bir bəzək elementi kimi çox məharətlə istifadə edilmişdir.

Qeyd olunan bərk daşdan hazırlanmış abidələr içərisində Kərim ağanın başdaşısı naxışlarının mürəkkəbliyi və qabarıqlığı ilə seçilir. Burada usta nəbati ornamentlərdə həkk etdiyi çiçəkləri daha canlı verməyə çalışmışdır.

Kitabələr, əsas etibarı ilə, süls xətti ilə yazılmışdır. Lakin haşiyədə yazılan kitabələr nəstə’liq xətti ilə həkk edilmişdir. Xəttat az bir yerdə çox söz yerləşdirməklə bərabər, kəlmə və hecaları dal-qabaq yazmaqla, kitabə yazılan xonça (rozetka) və düzbucaqları, eləcə də abidəni bəzəmək məqsədi ilə bir-birinə oxşar hərflərdən simmetrik bir bəzək elementi yaratmağa çalışmış və bunun öhdəsindən məharətlə gəlmişdir. Kitabələr hərəkələnmiş, nöqtələr qoyulmuş, boş qalan yerlər isə çiçək yarpaqları ilə bəzədilmişdir. İstər kitabələrin və istərsə nəbatı naxışların həkk olunmasında həkkakın diqqətli olmasına baxmayaraq, materialın sərtliyi nəticəsində bəzi yerlərdən qəlpələr qopmuşdur. Bu xırda nöqsanlara baxmayaraq, Nuxa abidələri incəsənət  nöqteyi-nəzərindən, eləcə də tarixi abidə kimi Azərbaycan memarlığı tarixində əhəmiyyətli yer tuta biləcək dərəcədə qiymətli abidələrdən sayıla bilər. 

Həmçinin, bax: Şəki Xan Qəbristanlığı (Veb-bələdçi)

<<<ANA SƏHİFƏ

[1] Məqalədəki ərəb kitabələri bizim tərəfimizdən M. Nemətin 2001-ci ildə nəşr olunmuş “КОРПУС ЭПИГРАФИЧЕСКИХ ПАМЯТНИКОВ АЗЕРБАЙДЖАНА” (ТОМ II) kitabındakı müvafiq mətnlə  tutuşdurulmuş və bir neçə küçik səhv aradan qaldırılmışdır. Fotolar da bizim tərəfimizdən yenidən çəkılmiş və hamısı dəyişdirilmişdir. Məmm.

[2] M. S. Nemətova. Mosul kəndindəki “Cümə məscidinin kitabələri”. Azərb. SSR EA Məruzələri, 1959, №8. 

[3] Н. М. Миклашевская. Стенные росписи Азербайджана XVIII-XIX вв. Архитектура Азербайджана, Bakı , 1952, cəh. 469.

[4] Vaxtilə, Nuxa şəhərinin yuxarı hissəsində olmuş “Gilək məscidi” 1956-cı ilin avqust ayında, müəllif orada olduğu zaman, ancaq yarımuçulmuş minarə və binanın özülüqalmışdı.

[5] Hacı Əbdürrəhman bəy doğrudanmı, Səlim xanın oğludur? Mümkündür ki müəllif səhvə yol verir. Məmm.

[6] N ə r g i z    Ə s g ə r o v a .  Xalq sənətinin gözəl nümunələri, “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, noyabr, 1957-ci il.

[7] M. S. Nemətova. İki Gəncə həkkak-xəttatının işi haqqında. “Azərb. SSR EA Xəbərləri”, 1953,  №3.

[8] حرره ميرزا مجيد سعادت يار الخوانسارى اهل الخطاط يحيى الوسوى خوانسارى

[9] Ə b d ü l l ə t i f    Ə f ə n d i. Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi, “Maarif işçisi” məcmuəsi, 1929, №2-3 (43-44), səh. 10, 89; H a c ı   S e y i d   Ə b d ü l h ə m i d. Şəki xanları və onların nəsilləri. Azərbaycan tarixinə dair materiallar, 3-cü buraxılış, Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu, 1930. səh. 6-8, 16-17.

[10] H a c ı   S e y i d   Ə b d ü l h ə m i d. Göstərilən əsəri, səh. 18;

[11] Müəllif hicri tarixi miladiyə çevirmədə, birdən-birə düz 1 il səhvə yol verir; hicri 1230-cu il camadiülaxır ayının 2-si miladi 1815-ci il may ayının 11-dir! Məmm.

[12] S ə l m a n   M ü m t a z . Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi (tənqidi), “Maarif işçisi” məcmuəsi, № 2 – 3  (43 – 44), Bakı, 1929, səh. 11 – 12.

[13] Yenə orada, səh. 89.

[14] Burada hicridən miladiyə çevirmədə xətaya yol verilir; əslidə: “10.12.1858” olmalıdır. Məmm.

[15] S ə l m a n   M ü m t a z . Göstərilən əsəri, səh. 89.

[16] Hicridən miladiyə vaxtilə Salman Mümtaz tərəfindən edilmiş bu çevirmədə 1 il səhvə yol verilib!. Əslində: 24.05.1829. Məmm.

[17] K ə r i m  a ğ a .  Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi. Azərbaycan tarixinə dair materiallar, I, 1926, səh. 12.

[18] Əslində, bu, söz gedən əsərin yazılma tarıxıdir. Kərim ağa isə Özünün yazdığı kimi Cəfərqulu xanın vaxtında (1806-1816) Nuxaya qayıtmışdır! Məmm.

[19] Olmalıdır: ااتاك

[20] Həm də oxuna bilər: ترهم

[21] Burada da hicridən miladiyə çevirmədə xətaya yol verilir; əslidə: “26.07.1835” olmalıdır. Məmm.

[22] Əslində, hicri 1265-ci il ilin rəcəb ayı, miladi 1849-cu il 23 may tarixində başlayır. Məmm.

[23] Quran, LV - 26; 27.

[24] Hicri 1271-ci il, miladi 1854-cü ilin 24 sentyabrında başlayır. Məəmm.

[25] H a c ı   S e y i d   Ə b d ü l h ə m i d. Şəki xanları və onların nəsilləri. Azərbaycan tarixinə dair materiallar, 3-cü buraxılış, Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu, 1930. səh. 19.

[26] Qeyd: Hədis yarımçıqdır.

[27] Hacı Tutu ağanın dəqiq ölüm tarixi hicri 1276-cı il rəbiülaxır ayının 27-si – miladi 1859-cu il noyabrın 23-dür. Bax: Ədalət Tahirzadə, Şəkinin tarixi qaynaqlarda, Bakı-2005, səh. 223.  Məmm.

[28] H a c ı   S e y i d   Ə b d ü l h ə m i d. Şəki xanları və onların nəsilləri. Azərbaycan tarixinə dair materiallar, 3-cü buraxılış, Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu, 1930. səh. 19.

[29] Quran, LV – 26, 27.

[30] Quran, XXIX – 57.

[31] Ola bilsin ki bu müddəa səhvdir; belə ki Telli bəyim, Əbdülhəmid ağa Əbdül Haşım ağa oğlunun ayaqları altında dəfn edilmişdir, başqa sözlə, Teli bəyimin məzarı, Əbdülhəmid ağa Haşım ağa oğlunun məzarı qarşısındadır. Buna əsasən isə güman etmək mümkündür ki, Telli bəyim, Kərim ağanın oğlu Əbdülhəmid ağanın yox, Haşım ağanın oğlu Əbdülhəmid ağanın qızıdır. Məmm.

[32] Bax: Yuxarıdakı qeydə! Məmm.